WORDEN VERKIEZINGSBELOFTES IN POLEN WAARGEMAAKT? "ALS JE NU VOOR DE OPENBARE OMROEP WERKT, MOET JE DE PARTIJ VAN PREMIER TUSK VOORTREKKEN"
"Geen enkele Poolse burger die de werking van de publieke media financiert, is verplicht om naar propaganda te luisteren, van wie dan ook. (...) Vanaf morgen zal het nieuws een foto laten zien van de wereld en van de dag, met alles wat die brengt. Een foto, en geen schilderij, want dat is niet hetzelfde. Acht jaar lang is in deze studio's een beeld van de wereld geschilderd, met enkel zorgvuldig gekozen kleuren. Ik verzeker u, dat daar nu een einde aan komt. In plaats van propgagandasoep, willen we u klare wijn schenken."
Met die woorden kondigde nieuwsanker Marek Czyz op 20 december 2023 een nieuw televisietijdperk aan. Een dag eerder was de top van de openbare omroep TVP door de minister van Cultuur ontslagen. Net voor de middag was de nieuwszender TVP Info uit de ether gehaald. Ook op andere kanalen van de openbare omroep waren er geen uitzendingen. Tot Marek Czyz op het scherm verscheen met zijn korte boodschap.
"Er heerste hier zo'n sfeer... Het was geen revolutie, maar toch iets buitengewoons. Er waren nog mensen van de oude ploeg, mensen van de nieuwe ploeg, een massa politie- en bewakingsagenten", vertelt Czyz aan VRT NWS. Er heerste chaos: politici van PiS bezetten samen met toenmalige journalisten van de nieuwsdienst en sympathisanten het gebouw.
"Een vriend van me, die nu de directeur van TVP is, had me opgebeld, met de vraag of ik wilde terugkomen. Ik wist dat iemand het moest doen, en er werd me ook gevraagd of ik het aan zou kunnen. Ik was op voorhand gewaarschuwd dat ik veel haatboodschappen zou krijgen, en dat was ook zo", aldus Czyz.
"Maar het voelde goed. Ik was ervan overtuigd dat iemand dit moest doen en dat er veranderingen moesten komen, dat er geen weg terug was. Het moest dan gebeuren, met die ploeg, en op die manier."
Hoe het nieuwe management erin geslaagd is om het signaal te kapen en de uitzending over te nemen, weet Czyz naar eigen zeggen niet. Of hij wil het niet zeggen. Hij wimpelt de vraag weg en zegt dat hij alleen met zijn taak bezig was, namelijk een heldere boodschap brengen. Technische kwesties zijn niet voor journalisten, klinkt het.
Maciej Chudkiewicz was tot in december presentator van politieke duidingsprogramma's. Hij vertelt een heel ander verhaal.
"Het was een slagveld, mensen gingen elkaar te lijf. Ik was aan het eten toen ik telefoon kreeg, een collega belde me en zei dat er mensen het gebouw probeerden binnen te komen."
"Ik dacht dat Tusk en zijn kompanen het niet op deze manier zouden doen, ik dacht dat ze geen geweld zouden gebruiken en de regels van de rechtsstaat zouden volgen, maar dat hebben ze niet gedaan. Ze zijn gewoon binnengedrongen in het gebouw en hebben gezegd: "Dit is onze tv nu, dus bol het af". Zo is het gegaan", vertelt Chudkiewicz.
Vragen bij legaliteit
Of de overname van de openbare omroep helemaal legaal is verlopen, daar zijn nog veel vragen over.
De minister van Cultuur beriep zich op het handelsrecht om de top van TVP te ontslaan. Daar had hij naar eigen zeggen het recht toe als vertegenwoordiger van de enige aandeelhouder van de publieke media, namelijk de staatsschatkist. Met die demarche omzeilde de minister een overheidsorgaan, de Nationale Mediaraad, dat de bevoegdheid heeft om de leiding van de openbare omroep aan te stellen en te ontslaan. Dat orgaan is onder PiS opgericht en volgens de minister niet onafhankelijk.
Bij juridische experten in Polen lopen de meningen uiteen. Sommigen zeggen dat de Cultuurminister wel degelijk zijn boekje te buiten is gegaan, en dat de nieuwe regering van Tusk beter de Nationale Mediaraad (het gepolitiseerde overheidsorgaan) had ontbonden, en dan op een legale manier nieuwe bestuurders had aangesteld. Een probleem daarbij zou zijn geweest dat de president, die nog altijd in het PiS-kamp zit en wetgeving kan blokkeren, daar waarschijnlijk een stokje voor zou hebben gestoken.
Andere juristen zeggen dan weer dat de Cultuurminister wél de bevoegdheid had om de top van TVP te ontslaan en bovendien zelfs de plicht had om dat te doen. De taak van de openbare omroep werd namelijk niet meer vervuld: objectieve informatie verstrekken aan de belastingbetaler.
Of de nieuwe regering met haar ingrijpen op de openbare omroep niet hetzelfde heeft gedaan als waarvan ze PiS beschuldigt, namelijk de wet overtreden, wil Marek Czyz niet zeggen. "Ik ben geen advocaat. Ik weet niet of het rechtvaardig was, of het volgens de wet is verlopen. Het kan me niet schelen, ik hou me daar niet mee bezig, ik ben een journalist en ik ben alleen verantwoordelijk voor mijn job."
Medewerkers ontslagen
Maciej Chudkiewicz werkt nu niet meer bij TVP, al is hij strikt genomen ook niet echt ontslagen. "Ik en veel andere collega's kregen gewoon een mail waarin stond dat we tot het einde van het jaar niet meer moesten komen, maar dat ze ons wel nog zouden betalen. Dat is ook gebeurd."
Chudkiewicz werkte voor de openbare omroep als zelfstandige, en heeft nog een contract lopen tot in de zomer. Maar naar de redactie gaat hij niet meer: "Niemand heeft me iets gezegd, maar ik weet dat ze me uit het rooster hebben gehaald. Andere mensen maken mijn programma nu, ik heb daar niets meer te zoeken."
Ook veel journalisten die zich niet met politiek bezighielden, zijn ontslagen, zegt Chudkiewicz: "Lokale journalisten die, zeg maar, verslag uitbrachten over een grote put in de weg ergens, zijn ook allemaal aan de deur gezet. En ze staan bij wijze van spreken ook op een zwarte lijst. Als je gewerkt hebt bij TVP onder PiS, wil niemand je nu aannemen. Ik was me daarvan bewust, ik heb nergens spijt van, ik wist welk spelletje ik speelde. Maar ik heb wel echt te doen met die mensen."
De ommezwaai bij de openbare omroep is vaak vergeleken met het einde van het communisme in Polen. "Natuurlijk zeggen ze dat", zegt Chudkiewicz spottend. "De mensen die TVP hebben ingenomen zijn nu waarschijnlijk heel trots op zichzelf. Ze denken dat ze iets goeds gedaan hebben. En ik zou het nog met hen eens kunnen zijn, als ze van de openbare omroep een goede, neutrale zender zouden hebben gemaakt. Maar dat hebben ze niet gedaan."
Is TVP nu neutraal?
Onder PiS zakte Polen naar de laagste plaats ooit op de World Press Freedom index, die de persvrijheid in alle landen van de wereld aangeeft. In 2022 stond Polen op de 66e plaats (van de 180).
Chudkiewicz onderschrijft zelf ook dat TVP allesbehalve neutraal was: "In veel opzichten volgde de openbare omroep inderdaad de lijn van de regering", maar dat zorgde volgens hem voor een balans in het medialandschap.
"De vraag is, of TVP als enige de kerk in het midden moet houden. De commerciële zenders in Polen volgen een eerder linkse lijn, dus maakten wij iets rechts. Wij vonden dat het nodig was om iets te doen voor ongeveer de helft van de mensen in Polen, die eerder rechts stemmen. Zij waren niet vertegenwoordigd in het medialandschap. En nu zijn ze dat weer niet. In Polen is het nu eenmaal zo dat het ene medium rechts is en het andere links, en volgens mij was het bij TVP niet zo erg gesteld."
Volgens Chudkiewicz is TVP nu ook niet neutraler geworden, maar gewoon van kant gewisseld: "Als je nu bij TVP werkt, moet je de partij van Tusk voortrekken. Al zal niemand je dat letterlijk zeggen. Ze volgen nu duidelijk een linkse lijn."
Over de neutraliteit spreekt Marek Czyz zich wel duidelijk uit. "Niemand zet ons onder druk om iets te doen." En of de "klare wijn" die was beloofd nu ook effectief al wordt geschonken? "We doen ons best, maar het is niet mogelijk om dat meteen te doen. We moeten de kloof tussen slechte en goede journalistiek overbruggen. En ik denk dat het verschil nu wel al duidelijk is."
Het belangrijkste is voor hem om onpartijdig te zijn: "Eerlijke, degelijke journalistiek, die niet naar de ene of de andere kant leunt. Al is dat niet altijd mogelijk, je hebt altijd af te rekenen met druk langs alle kanten. De kunst is om die te ontwijken. Politici zullen altijd proberen om invloed uit te oefenen op de media, want die zijn een instrument. Dat is niet alleen in Polen zo."
Komt er weer een omslag?
Wat als in de toekomst PiS weer aan de macht komt? Na de verkiezingen over 4 of 8 jaar? Maciej Chudkiewicz is ervan overtuigd dat er dan bij de openbare omroep ook weer een grote koerswijziging zal komen: "Als je kijkt hoe dit allemaal gelopen is, ben ik er zeker van dat het zal gebeuren, en op een heel kwalijke manier. Iedereen zal worden ontslagen. Niet alleen de journalisten, maar zelfs de mensen die hier de vloer vegen."
Marek Czyz is niet bezig met zo'n scenario, zegt hij: "Ik moet hier mijn werk doen, en wat er zich op het politieke toneel afspeelt, dat is niet ons probleem. Het kan natuurlijk zijn dat het gebeurt, want dat is nu eenmaal politiek. Maar daar kan je niet mee bezig zijn, want anders zou je dit werk niet kunnen doen."