LITHIUMWINNING IN CHILI: EEN KWESTIE VAN NATUUR VERSUS KLIMAAT?
De kans krijgen om een lithiummijn te bezoeken in een zoutwoestijn in Chili is niet vanzelfsprekend. Dat het Chileense bedrijf SQM een team van VRT NWS wou ontvangen op de ontginningssite én in de raffinaderij was een buitenkans. Toch betekent dat niet dat de vragen waarmee je als journalist aan het bezoek begonnen was na afloop allemaal helder en eenduidig beantwoord zijn.
Water
Zodra we wisten dat een bezoek aan de lithiummijn tot de mogelijkheden behoorde, was het een uitgemaakte zaak dat we ook de kritische stemmen moesten horen. In de Atacama-woestijn, waar de gigantische mijnsite van SQM gevestigd is, hebben heel wat bewoners met roots in de Likan Antai-bevolking (de oorspronkelijke of indigena bevolking van het gebied) ernstige vragen bij de weerslag van de lithiumwinning op hun omgeving, hun toekomst en hun tradities.
SQM pompt flinke hoeveelheden pekel op van onder de zoutwoestijn (tot 1115 liter per seconde), wat de vrees voedt dat de grondwaterspiegel daar onvermijdelijk onder zal lijden. Daarnaast gebruikt het bedrijf ook nog zoet grondwater (115 liter per seconde) om de pompen en pijpen schoon te houden.
Volgens SQM blijft het daarmee ver beneden de normen van de milieuvergunning en doet het er alles aan om dat waterverbruik nog verder te beperken. Het internationale auditsysteem IRMA, dat mijnbedrijven doorlicht en beoordeelt op hun ecologische en sociale palmares, geeft de SQM-site in Atacama 90,5 % inzake ecologische verantwoordelijkheid - een opmerkelijk goed rapport dus.
Anderzijds menen sommige Amerikaanse wetenschappers nu al een negatief effect te zien op de watertafel. Ze zien bijvoorbeeld minder flamingo’s in de lagunes en wijten dat aan minder algen en bacteriën (het voedsel van de flamingo’s) en indirect aan de activiteiten van SQM.
Toen we zelf even halt hielden bij zo'n lagune waren de flamingo's op twee handen te tellen. Maar toen we een parkwachter vroegen hoe dat kwam, zei ze dat het varieerde doorheen de dag en doorheen de week - die vogels vliegen van de éne lagune naar de andere. En een recent onderzoek door de dienst bosbouw telde juist een geruststellend hoog aantal jonge flamingo’s (18.000) in het noorden van Chili.
Kortom, een antwoord op de vraag of de mijn de watertafel schade berokkent, dat gaat mijn petje te boven. Ik heb oprecht de indruk dat het mijnbedrijf SQM er veel aan doet om zulke schadelijke gevolgen te vermijden; ze monitoren dat constant met een dicht netwerk aan meetpunten. Maar of de mijnactiviteit op lange termijn een invloed heeft op het water- en ecosysteem? The jury's still out.
Koloniaal?
Toen ik ging praten met vertegenwoordigers van de Likan Antai kwam ik er ook niet uit. Ik probeerde concrete antwoorden te krijgen op mijn vragen: waar en hoe zie je de watertoevoer afnemen of de grond droger worden? Welke problemen rijzen er precies met de landbouw? Waar is er sprake van milieuvervuiling? Maar ik kan moeilijk ontkennen dat de antwoorden eerder blijk gaven van een vrij algemeen wantrouwen tegenover de mijn, en van een veel ouder principieel verzet tegen wat genoemd wordt “koloniaal extractivisme”.
Daarbij zien ze de lithium-ontginning als de nieuwste fase in een lange geschiedenis van koloniale roofbouw op de grondstoffen en de leefgebieden van de oorspronkelijke Amerikaanse bewoners. Fundamenteel valt daar weinig tegen in te brengen: nadat mijnbedrijven in het noorden van Chili salpeter en nitraten en koper zijn komen halen, komen ze nu de lithium oppompen. Ook als het voor het goede doel is - om het klimaat te redden - blijft het een ingreep op het landschap. Bovendien “verstoort” de mijnactiviteit de traditionele verhoudingen en leefwijze in de gemeenschappen, door jongeren nieuwe jobs aan te bieden (in de mijn) ten koste van de lokale landbouwcultuur.
Die kritiek klonk me deels politiek-ideologisch in de oren en deels filosofisch gekleurd. In een striktere interpretatie van de traditionele indigena-kijk op Pacha Mama (“moeder aarde”) is elke vorm van mijnbouw of exploitatie van bodemrijkdommen uit den boze: je onttrekt niet zomaar iets aan de grond wat de grond je niet vanzelf schenkt. Voor zo'n eeuwenoude visie of spiritualiteit moet je respect opbrengen.
Maar de vraag is of die filosofische kijk voldoende doorweegt om de lithiumwinning te bannen, terug te schroeven of te beperken. De Chileense regering denkt er in elk geval anders over: president Boric wil nog verder inzetten op de lithiumextractie, al moet dat in Chili wel binnen strengere regels gebeuren dan bijvoorbeeld in Argentinië. Voortdurend hoorden we trouwens dat de mijnwerkers tot de best betaalde arbeiders van het land behoorden. Van sociale uitbuiting op de site of in de fabriek lijkt er volstrekt geen sprake.
Daarom wil ik ook op dit punt nog geen definitieve conclusies trekken. Wat me in deze discussie nog het meest geraakt heeft, zijn de verhalen die ik hoorde over vriendschappen en familierelaties die op de klippen zijn gelopen. Sommige indigena-bewoners die voor SQM zijn gaan werken, hebben daardoor vrienden verloren. De discussie over de mijnen verscheurt de gemeenschap.
Klimaat versus natuur
Hoe dan ook ondergaat het landschap in de Atacama-woestijn een ingrijpende verandering. Voor de extractie van lithium (en overigens ook kalium) heeft SQM honderden verdampingsbekkens gegraven, elk ettelijke voetbalvelden groot. Vanuit de lucht lijkt het een gigantisch dambord van gekleurde vlakken. Stel dat lithium over enkele jaren niet meer nodig is om batterijen te maken: zal de zoutwoestijn daar worden hersteld in de oorspronkelijke staat?
De lithiumwinning in Chili door SQM lijkt op het eerste gezicht zo verantwoord als op dit moment mogelijk is - met inachtneming van strenge voorzorgen voor het milieu. Toch kan je niet ontkennen dat een stuk woestijnnatuur wordt omgeploegd: natuur wordt opgeofferd om het klimaat te redden.
Die redding van het klimaat is een urgente opdracht voor de wereld. Dat vinden we in Europa ook, maar plannen om in Europa een lithiummijn te openen stuiten doorgaans op fel verzet. Je zou kunnen zeggen: van twee dingen één. Of we gaan elektrisch rijden en verdelen de lasten van de mijnbouw (met bijhorende milieuschade) evenredig over landen en continenten (voor zover er lithium en andere vereiste grondstoffen te vinden zijn) – of we stoppen met het delven naar de nieuwe mineralen en veranderen onze levenswijze: geen smartphones meer, geen laptops, geen elektrische auto’s. Vooralsnog zal lithium nodig zijn voor al die dingen, en voorlopig komt die uit landen als Chili.
Geopolitiek
Tenslotte bekijkt een buitenlandredacteur zo'n economische en ecologische verhalen al snel door een geopolitieke bril. De hele productieketen van de herlaadbare batterijen is grotendeels in Chinese handen. China heeft de voorbije vijftien jaar een bijna sluitend “groen ecosyteem” uitgebouwd rond die sector terwijl Amerika en Europa het nog amper in de gaten hadden. Die moeten hun achterstand in de productie van batterijen nog inlopen.
Ook de lithiumwinning zit daarmee onmiskenbaar in geopolitiek vaarwater. De concurrentie tussen het Westen en China loert altijd op de achtergrond. Bijna een kwart van de aandelen van SQM zijn trouwens in handen van een Chinees bedrijf, en China probeert in de Latijns-Amerikaanse landen met lithium nog verder voet aan de grond te krijgen.
Maar een land als Chili kan ook Europa lithium aanleveren. Nu al raffineert het de grondstof tot lithiumcarbonaat en lithiumhydroxide. Daarmee houdt het al een stukje van de keten in eigen handen, en dàt is dan alvast wat minder koloniaal: van louter grondstoffenleverancier evolueert het Zuid-Amerikaanse land naar industriestaat. Eenmaal Europa zelf voldoende batterijfabrieken heeft, kan Chili een bevoorrechte partner zijn en kan de afhankelijkheid van China worden afgebouwd.
Ook die geopolitieke afweging moet worden meegenomen, samen met de technische, ecologische en ethische vragen over lithium. De klimaatomslag is een no-brainer, maar hoe we die realiseren, dat is complex.
De reportage over de lithiummijn in Chili kan je vanavond zien in Terzake op Canvas en op VRT MAX, vanaf 20 uur.
2024-04-16T05:12:32Z dg43tfdfdgfd