CHECK - IS STIKSTOF SCHADELIJK VOOR PIMPELMEESJES?
Het stikstofbeleid was bij de Nederlandse verkiezingen een prominent onderwerp. Op sociale media ontstond heel wat hilariteit rond een fenomeen dat in een verkiezingsdebat werd aangehaald als het gevolg van te veel stikstof: pimpelmezen die door hun pootjes zakken. Toch klopt dat verhaal.
In het kort
Waarover gaat dit? In Nederland was de hele stikstofdiscussie een belangrijk campagneonderwerp in aanloop van de verkiezingen van 15 maart. In een verkiezingsdebat had Mirjam Bikker van de ChristenUnie het over de stikstofproblematiek. Ze had het daarbij over hoe pimpelmeesjes "door hun pootjes zakken" ten gevolge van het stikstofoverschot.
Wat blijkt? Hoewel er op het internet heel lacherig over de uitspraak werd gedaan, klopt het verhaal wel. Te veel stikstof in de bodem kan leiden tot verzuring. Planten en plantenetende insecten nemen dan minder calcium en andere mineralen op, net als de insecten die op die planten leven en die de voedselbron vormen van vogels zoals pimpelmezen. Calciumgebrek bij de vogels leidt vervolgens tot meer broze eierschalen en gebroken pootjes bij mezenjongen.
In een verkiezingsdebat op 8 maart 2023 tussen Caroline Van der Plas van de BoerBurgerBeweging (BBB) en Mirjam Bikker van de ChristenUnie kwam onder andere de stikstofproblematiek in Nederland aan bod.
"Nu al zakken de pimpelmeesjes door hun pootjes vanwege het stikstofoverschot", vermeldde Bikker er. Ze wou ermee aantonen dat tijdig ingrijpen volgens haar noodzakelijk is. Bikkers partij ChristenUnie maakt deel uit van de Nederlandse regering-Rutte en verdedigt het stikstofbeleid van die regering.
Op sociale media vonden vele internetgebruikers de pimpelmezen en hun pootjes een grappig onderwerp of hechtten ze niet veel geloof aan het verhaal. Ook media als P-Magazine en De Dagelijkse Standaard maakten er zich vrolijk om. Klopt het dat pimpelmezen schade ondervinden van te veel stikstof?
(Lees verder onder de afbeelding.)
Verzuring
De impact van stikstof op pimpelmezen en andere zangvogels is niet rechtstreeks. Alles begint bij de invloed van stikstofdepositie op de bodem: die verzuurt daardoor, wat ertoe leidt dat mineralen zoals calcium, kalium en magnesium wegspoelen naar diepere bodemlagen. Dat heeft gevolgen voor de plantengroei en voor de huisjesslakken, duizend- en miljoenpoten en pissebedden die op deze bodem en planten leven.
Dat deze cyclus een effect heeft op kleine vogels zoals mezen, weten we al enkele decennia: "Insecten leveren in die omstandigheden te weinig calcium, waardoor eischalen van zangvogels, die van deze prooien afhankelijk zijn, dunner zijn en het broedsucces aanzienlijk afneemt, zeker daar waar geen andere kalkbronnen voorhanden zijn. Dit verschijnsel is overduidelijk aangetoond voor de koolmees, maar speelt waarschijnlijk ook voor andere vogels in deze verzuurde ecosystemen."
Nederlandse natuurorganisaties zoals Natuurmonumenten en Vogelbescherming Nederland waarschuwden de voorbije jaren regelmatig voor dit proces. Onderzoeker Arnold van den Burg van de Stichting Biosfeer publiceerde al in 2017 in het Vakblad Natuur Bos Landschap al een artikel met de titel "Rammelende eieren en brekebenen bij de koolmees: verzuring terug bij af?"
(Lees verder onder de afbeelding.)
Is stikstof dan het enige probleem?
Nee, zowel verzuring van de bodem als calciumtekort bij vogels kunnen meer dan één oorzaak hebben. Ecosystemen en bodemprocessen zijn ingewikkeld en er is niet zomaar een oorzakelijk verband te leggen tussen slechte broedsels en één welbepaalde factor. Ook droogte en bodemtype spelen bij verzuring bijvoorbeeld een rol. Vooral droge zandgronden zijn kwetsbaarder.
Wel is het mogelijk om op artificiële wijze het kalktekort in de bodem - en bij de vogels - tegen te gaan. De voorbije jaren proberen natuurverenigingen en lokale overheden in Nederland de verzuurde bodem te herstellen door vanuit helikopters tonnen schelpenkalk of steenmeel te droppen boven natuurgebieden. Ook worden kleine hoopjes schelpengruis achtergelaten voor vogels om hun dieet aan te vullen.
De kwetsbaarheid van pimpelmezen voor calciumtekort door stikstofdepositie staat vast, maar de situatie zorgt er toch niet voor dat het totale aantal pimpelmezen naar beneden gaat. Integendeel zelfs: uit cijfers van het Meetpunt Broedvogels blijkt dat het aantal pimpelmezen de voorbije 20 jaar enkel in stijgende lijn ging.
Besluit
Stikstofdepositie kan boven bepaalde grenzen leiden tot verzuring van de bodem. Mineralen spoelen dan uit de bovenste bodemlagen naar diepere lagen. Deze verzuring heeft een effect op de ecosystemen waar ze plaatsvindt.
Planten en plantenetende insecten die leven op verzuurde bodems nemen minder calcium en andere mineralen op. Insecten zijn de belangrijkste voedselbron van vogels zoals pimpelmezen. Calciumgebrek bij vogels leidt tot meer broze eierschalen en gebroken pootjes bij mezenjongen.
Bij zowel verzuring als calciumgebrek spelen echter nog meer factoren mee dan stikstof alleen. Het type bodem en de droogte, bijvoorbeeld.
Voorlopig toont de invloed van stikstof zich niet in het totale aantal pimpelmezen: er is al jaren een licht stijgende trend te zien bij tellingen van het aantal broedvogels.